Vàng da sơ sinh là gì? Các công bố khoa học về Vàng da sơ sinh

Vàng da sơ sinh là gì?

Vàng da sơ sinh (tiếng Anh: Neonatal jaundice) là tình trạng phổ biến ở trẻ sơ sinh, đặc trưng bởi sự vàng lên của da và củng mạc mắt do sự tích tụ của bilirubin trong máu – một sắc tố màu vàng được sinh ra từ quá trình phân hủy hồng cầu. Đây là hiện tượng bình thường trong quá trình thích nghi sau sinh của trẻ, nhưng cũng có thể là biểu hiện của những rối loạn bệnh lý nghiêm trọng nếu nồng độ bilirubin tăng cao hoặc kéo dài bất thường.

Theo NCBI, khoảng 60–80% trẻ sơ sinh sẽ có biểu hiện vàng da trong tuần đầu sau sinh. Phần lớn là vàng da sinh lý, nhưng 5–10% có thể tiến triển thành vàng da bệnh lý, cần can thiệp y tế để ngăn ngừa biến chứng thần kinh do ngộ độc bilirubin.

Hiểu về bilirubin – nguyên nhân chính của vàng da

Bilirubin là sản phẩm cuối cùng của quá trình thoái hóa hemoglobin trong hồng cầu:

$Hemoglobin \rightarrow Heme + Globin \rightarrow Biliverdin \rightarrow Bilirubin$

Bilirubin không tan trong nước được gọi là bilirubin gián tiếp (indirect, unconjugated). Tại gan, bilirubin gián tiếp sẽ được liên hợp với acid glucuronic dưới xúc tác của enzym UDP-glucuronyltransferase để trở thành bilirubin trực tiếp (direct, conjugated), tan trong nước và được bài tiết qua mật, phân và nước tiểu.

Trẻ sơ sinh, đặc biệt là trẻ sinh non, có gan chưa phát triển hoàn chỉnh nên khả năng liên hợp bilirubin còn hạn chế. Đồng thời, quá trình phân hủy hồng cầu diễn ra mạnh mẽ sau sinh khiến bilirubin tăng cao trong máu, gây nên hiện tượng vàng da.

Phân loại vàng da sơ sinh

1. Vàng da sinh lý

Xuất hiện ở phần lớn trẻ sơ sinh đủ tháng, thường lành tính và tự hết mà không cần điều trị. Đặc điểm:

• Xuất hiện sau 24 giờ tuổi
• Đạt đỉnh vào ngày thứ 3–5, hết sau 7–10 ngày (hoặc 14 ngày với trẻ sinh non)
• Trẻ vẫn ăn bú tốt, tỉnh táo, không có dấu hiệu bệnh
• Không vượt quá ngưỡng bilirubin nguy hiểm ($12 \, \text{mg/dL}$ với trẻ đủ tháng)

2. Vàng da bệnh lý

Là dạng cần can thiệp y tế, có thể do nhiều nguyên nhân, được xác định dựa trên các tiêu chí sau:

• Xuất hiện trước 24 giờ tuổi
• Tăng nhanh > $5 \, \text{mg/dL}/ngày$
• Nồng độ bilirubin vượt ngưỡng theo tuổi thai và giờ sau sinh
• Vàng da kéo dài > 14 ngày (đủ tháng) hoặc > 21 ngày (sinh non)
• Kèm theo các triệu chứng như bỏ bú, ngủ li bì, sốt, co giật

Các nguyên nhân gây vàng da bệnh lý

• Bất đồng nhóm máu ABO, Rh: Tạo kháng thể tấn công hồng cầu trẻ, gây tan máu sớm.
• Thiếu men G6PD: Khiến hồng cầu dễ vỡ khi tiếp xúc với thuốc hoặc thực phẩm oxy hóa.
• Nhiễm trùng sơ sinh: Có thể làm tổn thương gan và gây tắc nghẽn chuyển hóa bilirubin.
• Bệnh lý gan mật bẩm sinh: Teo đường mật, viêm gan sơ sinh, hội chứng Alagille...
• Hematoma (bầm máu): Từ sinh khó, làm giải phóng nhiều bilirubin hơn.

Cần phân biệt với các trường hợp vàng da kéo dài do sữa mẹ, vàng da do bệnh nội tiết, chuyển hóa bẩm sinh.

Chẩn đoán và đánh giá mức độ

Để chẩn đoán chính xác và quyết định điều trị, bác sĩ sẽ:

1. Khám lâm sàng vùng vàng da theo thứ tự: mặt → ngực → bụng → đùi → chân tay.
2. Đo bilirubin huyết thanh toàn phần và trực tiếp.
3. Dùng thiết bị đo qua da (TcB) nếu chưa cần xét nghiệm máu.
4. Phân tích công thức máu, nhóm máu mẹ – con, xét nghiệm G6PD, CRP, chức năng gan.

Sử dụng công cụ như BiliTool để đối chiếu mức bilirubin theo tuổi giờ sau sinh giúp xác định ngưỡng can thiệp bằng quang trị liệu hay thay máu.

Các phương pháp điều trị

1. Quang trị liệu (Phototherapy)

Là biện pháp phổ biến nhất, dùng ánh sáng xanh (425–475 nm) để biến đổi bilirubin gián tiếp thành dạng tan trong nước có thể bài tiết qua nước tiểu.

Hiệu quả phụ thuộc vào:

• Cường độ và bước sóng ánh sáng
• Diện tích da tiếp xúc
• Khoảng cách đèn đến da

2. Thay máu

Áp dụng khi bilirubin rất cao hoặc có dấu hiệu tổn thương thần kinh. Máu của trẻ được thay bằng máu người hiến tương thích để loại bỏ bilirubin và kháng thể.

3. Điều trị nguyên nhân

Nếu xác định được nguyên nhân như nhiễm trùng, bất đồng nhóm máu, bệnh gan... thì cần phối hợp điều trị nguyên nhân song song với kiểm soát bilirubin.

4. Hỗ trợ dinh dưỡng và chăm sóc

• Cho trẻ bú mẹ sớm và thường xuyên để tăng đào thải bilirubin qua phân.
• Tránh ngừng bú trừ khi bác sĩ chỉ định rõ ràng.
• Theo dõi sát dấu hiệu thần kinh như lừ đừ, mất phản xạ bú, tăng trương lực cơ.

Biến chứng nếu không điều trị

Nếu không điều trị kịp thời, bilirubin có thể thấm qua hàng rào máu não và gây bệnh não do bilirubin (kernicterus), dẫn đến:

• Co giật, giảm trương lực, mất phản xạ
• Điếc vĩnh viễn
• Bại não thể múa vờn
• Chậm phát triển tâm thần vận động
• Tử vong trong trường hợp nặng

Kernicterus là biến chứng hiếm nhưng rất nghiêm trọng, do đó cần theo dõi sát bilirubin ở nhóm trẻ có nguy cơ cao.

Vàng da kéo dài và vai trò của sữa mẹ

Có hai thể vàng da kéo dài liên quan đến bú mẹ:

• Vàng da do bú mẹ không đủ (breastfeeding jaundice): Do trẻ bú ít, giảm đào thải phân → tăng bilirubin ruột – gan.
• Vàng da do sữa mẹ (breast milk jaundice): Do chất trong sữa mẹ ức chế liên hợp bilirubin. Không ảnh hưởng sức khỏe nhưng cần phân biệt với vàng da bệnh lý.

Phòng ngừa và theo dõi

• Cho trẻ bú mẹ hoàn toàn trong 6 tháng đầu, bú sớm sau sinh trong vòng 1 giờ.
• Khám lại sau 2–3 ngày ra viện nếu xuất viện sớm.
• Không tự ý điều trị bằng mẹo dân gian như phơi nắng trực tiếp, cho uống nước cam, thuốc nam.
• Thường xuyên theo dõi dấu hiệu bất thường như ngủ li bì, bỏ bú, co giật.

Chỉ số bilirubin nguy hiểm

Các ngưỡng bilirubin có ý nghĩa hướng dẫn điều trị (tham khảo):

Kết luận

Vàng da sơ sinh là hiện tượng thường gặp và đa phần là sinh lý, nhưng không nên xem nhẹ. Việc nhận biết sớm, phân biệt đúng giữa sinh lý và bệnh lý là chìa khóa để can thiệp hiệu quả, ngăn ngừa biến chứng. Phối hợp giữa cha mẹ và nhân viên y tế trong theo dõi và chăm sóc sau sinh là cực kỳ quan trọng.

Tham khảo thêm:

• Mayo Clinic – Infant Jaundice
• BiliTool – Bilirubin Chart
• UpToDate – Overview of Neonatal Jaundice